Enver Paşa Gerçeği

Türk Dünyası’nda önemli sîmȃlardan biri olan Enver Paşa (1881-1922)’nın son dönem faaliyetleri, tarihçileri iki farklı kutba ayırmış; kimi tarihçiler tarafından Osmanlı Devleti’ni Birinci Dünya Savaşı’na sokarak parçalanmasına yol açan “vatan haini”, kimi tarihçiler tarafından da “kahraman bir asker” olarak görülmüştür. Tüm bunların yanında, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra yurdunu terk etmek zorunda kalan Paşa’nın, memleket sevdasından mücadelesini yurt dışında da devam ettirdiğini söylemek mümkündür.
    Enver Paşa’nın Osmanlı’yı Almanların yanında savaşa sokmasından ve Sarıkamış Harekâtındaki yenilgiye kadar son dönem faaliyetlerindeki olumsuzluklardan suçlu tutulmuştur. Enver Paşa’nın taktiksel hataları ve yanlışları olmuş olabilir. Ama ne olursa olsun şu bilinmelidir ki; Enver Paşa vatan sevdalısı biridir.
    Sarıkamış Harekâtı ile ilgili bir fatura kesilecekse bunun öncelikle 3. Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa’ya kesilmelidir. Çünkü Erzurum merkezli 3. Ordu, Köprüköy ve Azap Muharebelerinde Ruslara karşı başarılı mücadeleler yaparak sınırdan7 içeri girmişlerdi. Bu dönemde Ruslar Sarıkamış’ta büyük askeri güç bulundurmuyorlardı. Eğer 3. Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa Kasım ayında Köprüköy ve Azap Muharebelerini kazandıktan sonra harekâta devam etseydi Sarıkamış’ı alması kuvvetle muhtemeldi. Böylece aralık ayında gerçekleşecek olan Sarıkamış taarruzuna gerek kalmayabilirdi. Ancak Hasan İzzet Paşa sınırdan içeri girmesine rağmen orduyu Erzurum’a çekerek savunma taktiği uygulama yoluna gitmişti. Daha sonra Hasan İzzet Paşa 3. Ordu Komutanlığı’ndan istifa edecek ve İstanbul’dan cepheye gelen Enver Paşa 3. Ordu komutanlığını kendisi devralacak ve Sarıkamış Harekâtı gerçekleşmiş olacaktı. Şunu da belirtmemiz lazım Enver Paşa’nın aralık ayında gerçekleştireceği harekâta cephedeki birçok komutan olumsuz görüş bildirmiştir (Hümmet Kanal, Sarkamış Harekâtı Esnasında Cephede Yaşananlar ve Anadolu’ya Etkileri).
    Birinci Dünya Savaşı’nın ardından şansını Türkistan’ın kurtarılması için çabalamak yolunda deneyen Enver Paşa; 1920’de Bakü Kurultayına katılmıştır. Paşa, İslam İhtilal Cemiyetleri İttihadı ismi altında, emperyalizm ve kapitalizmle mücadele için bir teşkilat kurma teşebbüsünde bulundu.
    Enver Paşa daha sonra Mustafa Kemal’e Rusya’daki genel durumu ve temaslarını anlatan bir mektup göndermiş, Rusya’dan gelecek her türlü yardımın alınmasını, bunun Anadolu’daki harekete güç katacağını bildirmiştir. Bunları belirttikten sonra mektubuna şöyle devam ediyordu: “Beni kendinize rakip olarak telakki ediyorsanız, yanılıyorsunuz. Bu aklımdan geçmemiştir. Bizce memleketin kurtuluşu esastır. Bunu Ferit Paşa gibi ihtiyar bir herif bile yapsaydı, ona da hürmet eder, yardımda bulunurdum. Cenabıhakk’ın şimdiye kadar size yaver kıldığı talihinize biz de hürmet ederiz. Ben bir idealin peşindeyim. O da İslam’ı ezen Avrupalılarla savaşmak; Müslüman ve Türkleri harekete geçirmek. Şimdi ben hürmetle gözlerinizden öper, Cenabıhakk’tan senin için yücelikler, İslam’a ve vatana büyük muvafakiyetler dilerim.” Enver Paşa önce Duşenbe’yi Ruslardan kurtadı ama, Türkistanlıların tamamından yardım alamadığı gibi bu sırada İngiliz ve Rus fitneleri yüzünden Afganistanlı Türk grupları yanından ayrıldı. Daha sonra 8 Mayıs 1922’de Türklere karşı iki koldan harekete geçmiş olan Rus birlikleri dağınık şekilde bulunan 30 bin kişilik Enver Paşa’nın güçlerini yendiler ve bu birlikler dağıldı. Paşa, 19 Mayıs 1922’de Sovyet Rusya’ya bir ültimatom vererek, Kızıl Ordunun Türkistan’ı derhal etmesini istemiştir. Yanında 1000-1500 kişi kalan Enver Paşa’nın Ruslar ile göğüs göğüse çarpışmaya girmeden önceki son sözleri şunlar olmuştur: “Türkistan için mutlaka savaşmalıyız. Başarırsak gazi, başaramazsak şehidiz. Alın yazımızda ne varsa o olacaktır. Bundan korkmuyoruz. Böyle köpek gibi Rus zulmünde yaşamaktansa, atalarımızın yaptığı gibi şerefle öleceğiz: Bizleri takip edenlerin hürriyet ve mutluluğunun emniyeti bizlerin ölümü göze alabilmemizle mümkün olacaktır.” (Saadettin Yağmur Gömeç, Şark Meselesi ve Enver Paşa)
    4 Ağustos 1922’de Kurban Bayramının 2. Günü gelmekte olan bir Bolşevik taburu ile karşı karşıya kalan Enver Paşa, Bolşevik kuvvetlerinin içine dalmıştır. Karşılıklı çatışmanın sonunda kalbinden vurularak şehit edilmiştir. Üstünde sıradan bir asker elbisesi bulunan Enver Paşa’yı Ruslar tanıyamamıştır. Daha sonra toplanan 20 bin kişilik bir grup onu Çeken Tepe’sine ilahilerle defnetmiştir.  Paşa’nın ölüm haberi Türkistan’da derin etki uyandırmış, halk yas tutmuştur. Bugün Türkistan’da Paşa’nın kahramanlığı ve Türkistan’daki Yurtçu hareketi halk arasında millî bir destan halinde yaşamaktadır (Tülay Köseoğlu, Mustafa Çokayoğlu’nun Kaleminden Enver Paşa ve Paşa’nın Şehadeti).
    Onun kabri, Türkistanlılarca uzun yıllar ziyaretgâh olarak görülmüştür. Şehit düştüğü topraklardan 74 yıl sonra alınarak Türkiye’ye defnedildi.
    Her zaman bir şeylerle suçlanmak tarihte kaybedenlerin kaderidir. Eğer Birinci Dünya Savaşı’nı Osmanlı Devleti kazansaydı ve Türkistan’da Enver Paşa başarılı olsaydı, acaba hangimiz onu böyle acımasızca eleştirecektik. O ülkesine ve milletine âşık bir Türk milliyetçisiydi. Türkçülük fikirlerinden ötürü pek çok seveni bulunduğu gibi, düşmanlarının da bir hayli fazla olduğu biriydi. Hatalarıyla ve sevaplarıyla bu milletin bir mensubuydu. Tarih elbette herkesi layık olduğu bir yere oturtacaktır. Enver Paşanın ve tüm şehitlerimizin mekânı Cennet olsun.
    Sağlıcakla kalın.