Çevresel Sorunlar

Dünyanın dengesi yanında insanların günlük yaşamını olumsuz etkileyen en önemli faktörlerin başında çevresel sorunlar en önde gelmekte.

 “Çevre” bize geçmişten kalan bir miras değil; korunması, geliştirilmesi ve gelecek nesillere en güzel şekilde aktarılması gereken bir emanettir. Çevre hakkı en temel insan haklarından biridir. Bu nedenle çevrenin korunmasına yönelik yapılacak her faaliyet, atılacak her adım insanlık için yapılmış olacaktır. Sağlıklı bir toplum oluşturmanın ancak çevre sorunlarının çözülmesiyle mümkün olacağı, bugün dünyada kabul görmüş bir gerçektir.

   Çevrenin canlı ve cansız öğeleri olumsuz yönde etkileyen, üzerinde yapısal zararlar meydana getiren ve niteliklerini bozan yabancı maddelerin hava, su ve toprağa yoğun bir şekilde karışması olayına “çevre kirliliği” adı verilmektedir.

Bugünkü yazımızda şimdinin ve geleceğin problemi: mikroplastik nedir? İnsan sağlığına ne gibi zararları bulunur? çevreye etkileri, zararları, alınacak önlemler ele alınacaktır. Peki, nasıl? Hazırsanız buyurun...

İçtiğimiz kahvenin bardağından marketten satın aldığımız ürün ambalajlarına, gündelik hayatta kullandığımız temizlik malzemelerinden kişisel bakım ürünlerine kadar plastikler hayatımızın her yerinde. Ancak yapılan araştırmaların sonuçlarına göre plastik kirliliği bu şekilde devam ederse 2050 yılında denizde, ağırlık olarak balıktan çok mikroplastiklerin yer alacağı düşünülüyor.

Peki, kontrolsüz şekilde kullandığımız ve işimize yaradığını düşündüğümüz bu plastikler sağlığa zarar veriyor mu? Bu soruyu yanıtlamak için öncesinde mikroplastiği yakından tanımakta fayda var. 

Mikroplastik Kaynakları;

Doğada asırlar boyunca yok edilemeyen plastiklerin Mikroplastikler 5 milimetreden küçük plastik parçacıklar… Mikroplastik boyutuna kadar parçalanması çok fazla zaman alabilmektedir. Mikroplastikler, her türlü plastiğin bozulması ve parçalanması sonucu oluşabilse de en çok mikroplastik yaratan plastik malzeme türlerinden bazıları şunlardır: Araç lastikleri, araç hareket halindeyken yol ile arasında oluşan sürtünme kuvvetinden dolayı aşınır ve küçük parçacıklar bırakır.

Tekstil endüstrisinde kullanılan naylon ve polyester gibi sentetik elyaflar, kıyafetlerde (özellikle de spor kıyafetlerinde) sıklıkla kullanılır. Çamaşır makinesinde yıkanan bu kıyafetler küçük elyaf parçalarını döküp çamaşır makinesinin filtresini doldurabilir. Filtreyi aşan küçük parçacıklar kanalizasyon ile suya karışabilir. Özellikle sabun gibi temizlik malzemelerinde bulunan plastik türevli mikro boncuklar, arıtma tesislerinin filtrelerinden geçerek suya karışabilir. Dünyadaki arıtma tesislerinden günde 160 trilyon litre su geçtiği düşünülürse, tek bir günde yaklaşık 8 trilyon mikro boncuğun suya karıştığı hesaplanabilir.

Mikroplastiklerin Sınıflandırılması; Mikroplastikler; oluşum süreçlerine ve ana kaynaklarına göre primer (birincil) mikroplastikler ve sekonder (ikincil) mikroplastikler olmak üzere iki sınıfa ayrılır.

Primer (Birincil) Mikroplastikler

Birincil mikroplastikler, kasten üretilen küçük plastiklerdir. Genellikle kozmetikte, kişisel bakım ürünlerinde, temizlik malzemelerinde ve kumlama makinelerinde kullanılmak için üretilir. Bunlara örnek olarak kişisel bakım ürünlerinde bulunan mikro boncuklar, endüstriyel üretimde kullanılan plastik peletler ve sentetik tekstillerde kullanılan plastik lifler verilebilir.

Birincil mikroplastikler doğaya çeşitli yollarla karışmaktadır. Örneğin, atık su sistemlerine karışan kişisel bakım ürünlerinin atıkları ve tekstil ürünlerinin taşınması veya üretimi sırasında oluşan bir hatadan (aşınma ve parçalanma gibi) dolayı yaşanan kayıplar sonucunda çevreye birincil mikroplastikler karışabilir.

Sekonder (İkincil) Mikroplastikler

İkincil mikroplastikler; pet şişeler, kasalar, halatlar ve ağlar gibi büyük plastiklerin bozulmasıyla oluşan düzensiz plastik parçalarıdır. Oluşum nedenleri genellikle mekanik ayrışmalar olsa da kimyasal ayrışmalar da bu mikroplastik türünün oluşmasına neden olabilmektedir. Zaman içerisinde, Güneş ışığına maruz kalmanın neden olduğu bozulmalar da dahil olmak üzere fiziksel ve biyolojik etkenlerin bir sonucu olarak büyük plastikler, mikroplastik boyutuna parçalanabilir.

Nanoplastikler

Mikroplastik sınıflandırmasında bulunmayan nanoplastikler, 1 μm'den (yani 1000 nanometre) daha küçük boyutta olan plastik parçacıklardır. Nanoplastikler, mikroplastiklerden yüzlerce hatta binlerce kat daha küçük boyutta olabildiği için tespit edilmeleri çok zordur. Mikroplastikler gibi kolayca birikim yapabilen nanoplastikler, canlı yaşamı için sorun teşkil etmektedir. Nanoplastiklerin insan vücuduna geçişi hakkında 2019 yılında yapılan bir çalışmada hazır çay poşetlerindeki naylondan ve polietilen tereftalat poşet malzemesinden milyarlarca nanoplastiğin içilen çaya geçtiği gösterilmiştir.

Mikroplastiklerin Zararları

Her ne yiyor içiyorsak, bir parça da plastik tüketiyoruz. Bu artık tartışılmaz bir gerçek. Zira günümüzde, hemen her tür yiyecek ve içecek, plastik ambalajlarla kaplı ve bu ambalajlardaki kimyasallar, yediklerimize de sirayet ediyor. Örneğin PET şişede satılan sularla ilgili yeni yayımlanan bir çalışma, ortalama bir litre şişe suda yaklaşık 240 bin plastik parçacık bulunduğunu gösteriyor. Sonuç dehşet verici! Yani her su içtiğimizde bir miktar da plastik yudumluyormuşuz. Peki, bu nano ve mikro plastikler, sağlığımızı nasıl etkiliyor?

Mikroplastikler, canlı ve çevre sağlığı için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Denizler, göller ve nehirler gibi su kaynaklarında yoğun miktarda bulunan mikroplastikler, su yaşamının tüm katmanlarını olumsuz etkileyebilir. Deniz canlıları, bu parçacıkları besin zincirine dahil ederek insanlar dahil olmak üzere birçok canlı türünün sağlığına zarar verebilirler. Ayrıca mikroplastiklerin toprağa ve havaya yayılması, tarım ürünlerini ve soluduğumuz havanın kalitesini etkileyebilir. Mikroplastikler özellikle okyanus ve deniz gibi sulak alanların yüzeyinde birikmektedir. Bu yüzden sucul ekosistemler doğrudan zarar görmektedir.

Mikroplastiklerin İnsanlara Olan Zararları

Mikroplastikler,  İnsanlara besin zincirine karışarak ve solunum yolu ile olmak üzere iki temel yoldan ulaşıyor. Besin zinciri açısından en önemli yol ise deniz ürünlerinin tüketilmesi…Mikroplastiklerin insan sağlığına olumsuz etkilerinden bazıları şunlardır:

Bilişsel gelişim bozukluklarının ortaya çıkmasında etkili olabilir.

Obezite ve kanser gibi önemli hastalıkların oluşmasına yol açabilir.

Doğumlarda kusurların ve üreme sorunlarının oluşmasında etkisi olabilir.

Deniz veya okyanusa sınırı olan ülkelerde deniz ürünleri yoluyla mikroplastik alımı oldukça fazladır. Bunun sebebi, deniz ve okyanusların tabanlarında çok fazla mikroplastik bulunması ve deniz canlılarının da bu mikroplastikleri dolaylı olarak vücutlarına almalarıdır. 2021 yılının yayımlanan araştırmaya göre çalışmaya katılan 6 gebe kadından 4'ünün plasentasında toplamda 12 mikroplastik parça tespit edilmiştir.

Plastikler, yaşadığımız çevreyi kirletmesinden tutun doğmamış bir bebeğin sağlığında dahi olumsuz etkiler oluşturmaktadır. Plastiklerin çevreye ve canlılara olan zararını ciddiye almak ve bu zararları en aza indirmek için çalışmalar yürütmeye başlamak çok büyük bir önem taşımaktadır.

Örnekleri çoğaltmak mümkün... Toprağa, havaya, suya karışarak ekolojik döngüye giren insan ve canlı sağlığını tehdit eden mikroplastik kirliliği görünmez bir tehlikedir. Maalesef çevreye yayılmış olan mikroplastiklere kaçınılmaz olarak maruz kalıyoruz. Mikroplastiklerin endişe veren en büyük özellikleri yüzeylerinde tehlikeli kimyasalların tutunmasıdır. Plastiklerin kullanımı artık yaşamımızın her alanında var. Kozmetikten, mutfak eşyalarına, tekstilden, aksesuara, ambalaja kadar her yerde karşımıza çıkan plastiklere olan bağımlılığımızı azaltmamız gerekiyor. Plastik kullanımını özellikle tek kullanımlık olanları azaltarak, kullandıklarımızı geri dönüştürerek işe başlayabiliriz. Mesela market alışverişlerinde tek kullanımlık plastik poşetler yerine yanınıza bez çantalar alabilir ve bunları kullanabilirsiniz. Küçük ambalajlı ürünler yerine gramajı büyük olan ürünleri tercih edebilirsiniz. Böylece daha az ürün paketinin dolaşıma girmesine katkı sağlayarak çevre kirliliği sorununun çözülmesi konusunda büyük bir adım atmış olursunuz.

Mustafa Tepe

Çevre Yük. Mühendisi